Wiadukt kolei obwodowej nad Szosą Radzymińską w 1887 r., przecinający teren folwarku i dworu na Targówku; źródło: Zabytki na Mazowszu 2012.
1870 r.
Po śmierci dziedzica Józefa Noskowskiego, dobra ziemskie Targówek, składające się z folwarku, wsi i Przedmieścia Targówek, należały do Marcelego Żyznowskiego (1825-1890). Reszta ziem dawnego Targówka: Targówek Fabryczny, Szmulowizna i część Grochowa znajdowały się w rękach spadkobierców Jana Emanuela Bruhla. Dobra Żyznowskiego były hipotecznie obciążone na blisko 4 tys. rubli. W 1869 r. wskutek żądania wierzyciela- żydowskiego kupca Natana Garfunkiela (ul. Dzika 18), cały majątek został zajęty przez sąd w drodze przymusowego wywłaszczenia i wystawiony na licytację. W akcie zajęcia oraz ogłoszeniu licytacyjnym znalazł się szczegółowy opis ówczesnego Targówka: zabudowań, upraw, mieszkańców i ich zajęć. W 1869 r. na Targówku stał drewniany dworek (dokładniejsza lokalizacja poniżej), z którym sąsiadowały zabudowania gospodarcze, m.in. oranżeria, holendernia, spichrz oraz duży ogród owocowo- warzywny z inspektami i szparagarnią. W domu folwarcznym mieszkał pastuch dworskich krów. Pozostałymi budowlami były: szynk, kancelaria wójta gminy Bródno Anastazego Frejzlera, czworak i Biała Karczma. W okolicach Obi ziemię uprawiało 19 kolonistów (m.in. Frydrych Frybes), a piaski w pobliżu cmentarza żydowskiego były dzierżawione lub dzielone na działki przez nowych osadników.
1874 r.
1869 r.
Grunta dworskie, folwarku Targówek oraz przedmieścia Targówek zajmowały „około mórg 180 ( 100 ha ) albo dziesiatyn 91, a mianowicie:
a) grunta ornego mórg 60 ( 33 ha ),
b) łąki w kilku kawałkach mórg 13 (7 ha) , resztę zajmują ogrody, zabudowania, grunt po opuszczonej cegielni ( teren zajezdni Stalowa i Polleny ), piaski, miedze, drogi, rowy i nieużytki. Gospodarstwo dwupolowe, grunta klasy II i III pszenne i żytnie”.
Grunta dóbr Targówek przecinały: droga bita W arszawsko-Radzymińska ( ul. Radzymińska ) i Droga Żelazna Petersburgska ( linia kolejowa z Warszawy Wileńskiej ).
“Opisanie zabudowań na gruncie znajdujących się:
I. Folwark Targówek .
1. Dwór z drzewa zbudowany parterowy, deskami szalowany, o dwóch kominach murowanych, nad dach gontami kryty wyprowadzonych. Z prawego szczytu przybudowanie z drzewa pod gontem o jednych drzwiach.
2. Ogród fruktowy i warzywny od dziedziń ca i zabudowań gumiennych, p arkanem, a z innych stron płotem z żerdzi i rowem otoczony, w którym znajduje się drzew owocowych krajowych około sztuk 200, tudzież oranżerja z cegły palonej murowana, i inspekta w ilości 34 sztuk, oraz sz paragaran ia.
3. Dziedziniec obszerny w części parkanem z desek, a w części sztac hetami z łat rzniętych ogrodzony.
4. Piwnica w ziemi drzewem cembrowana, gontami kryta.
5. Piwnica druga drzewem w ziemi cembrowana, ziemią kryta.
6. Kloaka z drzewa postawiona, gontami pokryta.
W/w zabudowania znajdowały się w kwadracie między obecnymi ul. Pratulińską, Al. Solidarności, Cynową i częściowo na terenie Tesco. Obszar ten zostanie mocno przekształcony podczas budowy nasypu Kolei Obwodowej w 1875 r. W tej samej okolicy od XV w. istniała wieś Targowe Małe.
7. Ogród mający rozległości około mórg 20 (11 ha) warzywny, liczący drzew owocowych młodocianych około sztuk 800, który dzierżawi Jan Chołszczawników. Przy ogrodzie tym sadzawka oraz domek mieszkalny z drzewa deskami pokryty, własnością Chołszczawnikowa będący (wkrótce na tym terenie- między Tesco a Szwedzką- powstanie stalownia). Ogród ten dzierżawi za cenę roczną rs. 200, za kontraktem urzędowym, który mu służy do 1871 r. zaś Wasili Prokopiew zadzierżawił na dwa lata, tj. od dnia l października l869 r. do tegoż dnia i miesiąca 1871 r. sześć mórg gruntu za opłatą roczną rs. 45 z morgi.
8. Drwalnia i chlewki z drzewa postawione gontami pokryte.
9. Zabudowanie z drzewa postawione, w połowie gontami, a w połowie trzciną pokryte, mieszczące w sobie stajnię, stodołę, oborę i spichrz.
10. Holendernia i wozownia z drzewa zbudowana, na podmurowaniu z cegły, pod jednym dachem gontami pokrytym.
11. Studnia drzewem cembrowana z żurawiem i kubłem.
12. Ogrodzenie około powyższych zabudowań z parkanów i żerdzi.
13. Dom folwarczny z drzewa zbudowany szabrowany, o 1-ym kominie murowanym nad dach gontami kryty wyprowadzonym, mieszka w nim Judka Grabski pachciarz, który za kontraktem prywatnym na Ś-ty Jan 1870 r. ekspirującym, utrzymuje pacht z krów dworskich, za opłatą letnią porą po kop. 15, a zimową po kop. 20 za garniec mleka.
14. Piwnica w ziemi drzewem cembrowana, gontami pokryta.
15. Kloaka z drzewa postawiona gontami pokryta.
16. Dom z drzewa postawiony deskami szalowany pod gontem, o l-ym kominie murowanym. W domu tym mieści się kancelarja Wójta gminy Brudno za opłatą roczną rs. 150.
17. Kloaka z desek postawiona, deskami kryta.
18. Dom z drzewa zbudowany deskami szalowany, o l-ym kominie murowanym nad dach gontami pokryty wyprowadzonym. W domu tym mieści się szynk , utrzymywany przez Hieronima Baranowskiego dzierżawcę za opłatą roczną rs. 250, który posiada kontrakt prywatny do dnia 1 Lipca 1870 r.
19. Piwnica w ziemi murowana.
20. Dom czworak z drzewa zbudowany, słomą pokryty, o l-ym kominie murowanym- w domu tym mieszka Mateusz Dominiak, Walenty Mikos i Icek Grynsztejn, za opłatą po rs. 12 rocznie.
21. Chlewiki z drzewa przystawione słomą pokryte.
22. Dom „Białą Karczmą” zwany, z drzewa zbudowany parterowy, w części blachą, a w części gontami pokryty, o 3-ch kominach murowanych. W domu tym mieszka propinator Stanisław Żelechowski, za opłatą roczną rs. 400 za kontraktem prywatnym na lat 2 od 8-go Jana 1869 r. zawartym ( zapewne karczma pod obecnym adresem Radzymińska 145; inna karczma o tej nazwie stała już na Elsnerowie) .
23. Domek mały z drzewa zbudowany, gontami pokryty, z piwnicami, o l-ym kominie murowanym.
24. Stajnia i wozownia; z drzewa pod gontami.
25. Parkan z desek w słupy z bramą dwuskrzydłową.
26. Studnia drzewem cembrowana z żurawiem i kubłem.
II. Wieś Kolonjalna Targówek (teren między Kanałem Bródnowskim, ul. Ziemowita, w przybliżeniu Rzeczną i Kraśnicką)
We wsi tej zamieszkuje 19 kolonistów, z imion i nazwisk, oraz z ilości posiadanego grantu w akcie zajęcia wymienionych, z których 7 wskutek Ukazu 1864 r. zostało uwłaszczonych, zaś co do reszty, sprawa pozostaje w rozpoznania Komitetu Urządzającego, i dotąd jeszcze nie jest rozstrzygniętą".
III. Przedmieście Targówek ( Już w 1844 r. część folwarku Targówek, zwaną Przedmieściem Targówek, nabywa Ksawery Konopacki; wytycza brukowe ulice i parceluje działki. Tak powstaje Nowa Praga - w 1869 r. parterowe drewniaki stały między Lęborską, Szwedzką, Wileńską i Konopacką. Pozostała część, o której mowa w akcie, to obszar dzisiejszego Targówka między ul. Oszmiańską a nasypem kolei obwodowej). " Oddzielną księgę hypoteczną założony mające, zawierające piasków około mórg 55 miary nowopolskiej (30 ha ), z których około mórg 45 jest w posiadaniu właściciela dóbr Żyznowskiego, zaś około mórg 10 ( 5 ha ) posiadają już to wieczyści czynszownicy, już dziedziczni ich właściciele, już wreszcie zwyczajni tymczasowi dzierżawcy, wszyscy z imion i nazwisk, ilości posiadanego gruntu oraz opłacanego z tegoż czynszu w akcie zajęcia po szczególnie wykazani”.
Jak wspomniano na wstępie, w obrębie dóbr Targówek spadkobiercy Emanuela Bruhl posiadali na prawie wieczysto- czynszowym kolonię „ Szmulowizna ”, obejmującą około 180 mórg miary nowopolskiej ( 100 ha ). Opłacali za nią czynsz w wysokości 285 rubli rocznie. Były to całe Szmulki- na północ od dzisiejszej ul. Markowskiej.
Na terenie Konesera od strony ul. Białostockiej osiedlił się Szmul Pasztejn. Posiadał własny wiatrak i morgę gruntu na prawie wieczysto-czynszowym, opłacając rocznie czynszu rs. 30.
Wylot ul. Pratulińskiej do Radzymińskiej- teren dawnego folwarku Targówek; brukowana uliczka Cynowa- miała być przedłużeniem Stalowej i arterią Targówka- po prawej teren dawnego folwarku i dworu.
Marceli Zyznowski pochodził z okolic Pałuk w ziemi ciechanowskiej. Wraz z postępującą parcelacją terenów Targówka Marceli Zyznowski zakupił obszerną posiadłość obejmującą część obszaru obecnej Nowej Pragi i Targówka Mieszkaniowego. W 1875 r. grunty Zyznowskiego przeciął wysoki nasyp Kolei Nadwiślańskiej. Wynikł z tego ogromny spór, ponieważ do robót przystąpiono, zanim właściciel sfinalizował przymusową transakcję ( wywłaszczonym pięciokrotnie zaniżono cenę gruntu ). Kolej miała przebiegać przez piaszczyste nieużytki, ale skorygowano jej bieg tak, że objęła także pola uprawne, co spowodowało spór z dzierżawcami. Marceli Zyznowski skarżył się redaktorowi „Kuriera Warszawskiego“: Strach, co tu się dzieje! Zmiłuj się panie Redaktorze, weźcie nas w swoją opiekę i piszcie o tem . Ostatecznie poszkodowany wytoczył proces przeciwko Towarzystwu Drogi Żelaznej Nadwiślańskiej, dzięki któremu w 1877 r. otrzymał dodatkowo 6 tys. rubli zadośćuczynienia. W 1882 r. rozpoczęły się z kolei pertraktacje Warszawskiej Gminy Żydowskiej z Zyznowskim o odkupienie ok. 85 tys. łokci gruntu pod rozszerzenie kirkutu, co nastąpiło w 1885 r. Marceli Zyznowski zmarł 15 listopada 1890 r. w wieku 66 lat i spoczywa na Cm. Bródnowskim (14A-IV-9). Jego majątek na Przedmieściu Targówek został dwukrotnie zlicytowany w 1897 r. oraz 1905 r. i podzielony na mniejsze prywatne kolonie (http://histmag.org/tajemnice-cmentarza-brodnowskiego-stulecie-przylaczenia-targowka-i-brodna-do-warszawy-czesc-2-12169;3).
Teren dawnego dworu, kolebka Targówka, stanowi obecnie rezerwę pod węzeł projektowanej Trasy Tysiąclecia z ul. Radzymińską.
Czytaj też:
http://warszawazacisze.blox.pl/2015/03/Przemysl-na-Targowku-przed-1939-r.html